Selasa, 04 April 2023

Bab III Prasasti dan Purana Treh Sri Karang Buncing



Bab III Prasasti dan Purana  Treh Sri Karang Buncing

P

erjalanan silsilah warga (genealogy tree) dari Sri Karang Buncing berhulu dari Sri Ksari Warmadewa dan bermuara menjadi lima cabang, setelah Sri Jaya Sakti menurunkan lima orang putra. Cabang yang kesatu, Sri Maha Sidhimatra beristrikan dengan adik Kbo Ijo, menurunkan Jaya Katwang di Jawa. Cabang yang kedua dari Sri Gnijaya menurunkan Sri Jaya Pangus, Sri Hekajaya dan Sri Adi Kuti Ketana (putus). Cabang yang ketiga dari Sri Maha Sidhimantradewa beristrikan dari Desa Gamongan, menurunkan Sri Dewa Lancana, Sri Taruna Jaya, Sri Masula Masuli menurunkan Sri Astasura Ratna Bumi Banten sebagai raja kerajaan di Badhahulu. Cabang yang keempat menurunkan para Dukuh yang ada di Gamongan dan keturunannya. Cabang yang kelima Sri Kebo Iwa dan Sri Karang Buncing, di Blahbatuh, menurunkan watek karang buncing yang tersebar di seluruh nusantara. Yang menjadi pertanyaan, putra kandung yang lain dari Sri Jaya Sakti yaitu, Sri Mahadewa Pu Withadarma, Sri Maha Kulya Kulputih, dan Ratu di Jawa, Madura, tidak jelas kisah peristiwa apa yang terjadi padanya dan siapa keturunannya masa kini.

Kisah peristiwa yang akan disajikan di bawah ini terdapat nama yang sama tetapi berbeda sumber dan isi teks, yang pada intinya salah satu dari naskah itu, hanyalah sebagai pedukung dari isi naskah yang lain. Berikut teks serta uraian yang mengisahkan peristiwa atau asal usul dari leluhur Sri Karang Buncing, serta data sejarah penunjang berupa prasasti-prasasti yang dikeluarkan pada zamannya

PURANA PURA LUHUR BATUKARU

Sri Kesari Warmadewa menurunkan Putra Sri Ugrasena, menurunkan Putra

Sri Candrabhaya SinghaWarmadewa, menurunkan Putra Sri Dharmma Udayana, menurunkan 3 Putra: Sri Aji Erlangga, Sri Marakata, Sri Anak Wungsu.

Warnnanen ri prapteng aryeng Hindu anakrawerti ring Bali juga agwangun ndan anabdab kahyangan bhuwana titanem makadi sira Abhiseka Sri Wira Dalem Kesari wangunakna kang Pura Sad Kahyangan kwirya: ring Pura Penataran Besakih, ring Pura Bukit

Gamongan, ring Pura Watukaru, ring pura Uluwatu, ring Pura Erjeruk, ring Pura Penataran Pejeng. Mwang yanana sawonging Bali tanmeling angabhakti kadi arep, sinapakna buwat hupadrawan mwah asuduk lawan rowangnya. Nimita samwa sidha anunggalaken hyun lawan para hulu, khabayan, paraning wwang ngawiwit kahyangan kalano. Lwir ring Pura Luhur Watukaru samana anabdab kahyangan lawan pada khubayan ing kana. Risampun puput punang pura-pura kabeh, mahyun ta sira angaci, ngwit aci ring; Bu, Ka, Sinta, praya angaci gelar Pagerwesi ngaranya. Wus ta ngaci gelar, kaci sikep ayuddha, ring Sa, Ka, Landep. Tumpek Landep haranya. Ring: Sa, Ka, Wariga, malar kaci maharam Tumpek Uduh, apan sira mahyun angaci Widhi mwang para dewatha kang lina ajurit, ring Bu, Ka, Dungulan, mawasta Galungan. Pamupulan sarin tahun saking duranagara, Makasar, Sumbhawa, Sasak, mwang Blambangan, kang kawawa olih Sri Maha Raja Bali. Wre, Wa, Sungsang, anama Sugyan Jawa, Punang Bali Dwipa, ring Su, Ka, Sungsang anama SugyanBali. Punang aci Galungan ika ngawit, Bu, Ka, Dungulan, sasih ka-catur, tang dina 15, Isaka warsaning bumi 804. Bangun Indrabhawana ikang Bali rajya, atabuhan awanti-wanti siyang latri, makadinya gending laluwangan, salonding, pada ngastiti Widhi lan dewa-dewatha. Gemah ripah punang nagara sawengkoning Bali rajya kang sinengguh murddharning para Bhatara ika Abhiseka Sri Kesari Warmadewa.

Pinten warsa kala, apan sampun kalingsiran lina Sri Aji Bali Isaka 837, Anakira gumanti angraksa rajya kadatwan, tan pendah kadi sang wus humoring acintya, tegeg bhaktinya ring Hyang Widhi angarcana pura purana. Sri Ugrasena Warmadewa bhisekanira sang natha, prahiwakasubheng bhumi sira anakradhala, sutrepti punang Bali-dwipa. Para wiku Siwa Kasogatan mwang Rsi lan Mpu paragama kang datang saking Yawadwipa lan saking Hindu, prasama atunggalan, apan sama-sama astiti bhakti ring Hyang Widhi mwang para dewa-dewatha anghing anut desa kala patra ika matangnyan kaharan Bhineka Tunggal Ika. Mangke warnnanen mwah, kang anakradala ring Bali-dwipa kang abhiseka Sri Ugrasena, pragina kasubuhengrat, sutrepti punang Bhumi Bali-dwipa, pintan dinakala malawas Sri Aji Ugrasena angraksa Rajya Kadatwan, mantuka sira ring tahya, rawuh di Saka Warsaningloka 864, sira lumah ring Ermadatu tlas.

Candrabhaya SinghaWarmadewa putram, Ratuwibhuh kretajnanam, Udyana Er Mpul Siddhakaryam, Gunasadhu wiryyanam. Gumanti mangke kang angrajya kadatwan ring Bali-dwipa kang abhiseka sira Sri Candrabhaya Singha, sira angwangun ikang Hyang mwang udyana sireng Er Mpul di Saka Warsaningrat 884, Tirttha ika kahucap kang sidha angurip para Dewatha nguni. Pinten warsa kala lami Bathara Maharaja Sri Candrabhaya Singha Warmadewa mawengrat sampun kalingsiran muliheng sunyatmaka, gumanti de wijanira mawengrat, abhiseka Sri Dharmma Udayana Warmadewa, sira juga anugrahakna tang tambra prasasti Isaka 911. Kunang riyadheg ira bhupalakengrat, stata kinabihan denira para Mpukwing, Kacewan, Kasogatan, Rsi Maha Brahmana, tan lempas inabih de para wadwa saselikan sama-sama mabikal awaknya. Mwah sira juga angadegakem kwehing para kasenapatyan dadyakna pakiranpiran ijro makabehan Riyadhegira bhupalakengrat mawuwuh-wuwuh wibhawanira, apan strinira sang abhiseka Ratu Mahendradata Gunapriya Dharmmapatni. Apan kalingsiran Sri Aji, sira lumah ring Er Wka, aningalana wija katrini, lwirnya, Sri Aji Erlanggya, kang ari Paduka Aji Sri Dharmmawangsa Wardhana Marakata Pangkaja Sthana Utanggadewa, ngakreng rat ring Bali ri pantaraning Isaka

944, kang ari apuspata Sri Aji Anak Wungsu

(Purana Pura Luhur Batukaru)

[Diceritakan ketika datangnya arya-arya Hindu yang menguasai bumi Bali juga ikut membangun dan memperbaiki kahyangan jagat. Seperti yang bernama Sri Wira Dalem Kesari kembali memperbaiki Pura Sad Kahyangan, antara lain: Pura Penataran Besakih, Pura Bukit Gamongan, Pura Batukaru, Pura Uluwatu, Pura Erjeruk, Pura Penataran Pejeng. Dan lagi kalau ada orang Bali tidak ingat dan bakti seperti tersebut di atas dikutuk kena pastu, dan ribut dengan saudara. Itulah sebabnya semua mampu menyatakan pikiran bersama para pemimpin, kubayan, yang sebagai warga yang mengawali kahyangan tersebut, seperti di Pura Batukaru bersama menata kahyangan dengan para kubayan disana.

Setelah selesai memperbaiki semua pura, ia berkeinginan pada bakti pemujaan, dimulai aci pada Buda/Rabu/Kliwon Sinta, dinamakan hari suci Pagewesi, setelah selesai kemudian diupacarai. Para prajurit pada Sabtu Kliwon Landep, dinamakan Tumpek Landep, di hari Sabtu Kliwon Wariga dinamakan Tumpek Uduh, karena ingin memuja Sanghyang Widhi sekalian para dewa yang gugur saat perang, di hari Buda Kliwon Dungulan dinamakan Galungan. Dikumpulkan upeti (sarin tahun) dari berbagai Negara (kerajaan) Makasar, Sumbawa, Sasak dan Blambangan, yang dikuasai oleh Raja Bali.

Wrespati Wage Sungsang dinamai Sugian Jawa. Pada hari Sukra Kliwon Sungsang dinamakan Sugian Bali. Saat itulah aci Galungan dimulai. Hari Buda Kliwon Dungulan bulan keempat tanggal 15 tahun Isaka 804/882 Masehi dimulainya pembenahan penataran kerajaan Bali, suara gamelan bersahutan siang malam, seperti gending lahwangan, salonding, semua bersujud kehadapan Sanghyang Widhi dan dewa-dewa. Berkelebihan, sentosa pulau Bali dan yang menjadi pimpinan raja-raja adalah Sri Kesari Warmadewa.

Beberapa tahun kemudian, karena sudah tua mangkatlah Sri Aji Bali pada tahun Saka 837/915 Masehi. Putra beliau yang menggantikan tahta, tidak beda dengan beliau yang sudah menyatu dalam Sunya, selalu taat berbakti ke hadapan Sanghyang Widhi dengan bersembahyang di pura-pura. Sri Ugrasena Warmadewa nama beliau sang Prabu, bijaksana dan termasyur di dunia beliau memerintah, aman sentosa pulau Bali. Para pendeta Siwa Budha dan Rsi, Empu, para agamawan datang dari pulau Jawa dan Hindu (India) semuanya bersama memuja kebesaran Ida Sanghyang Widhi dengan para dewa, tapi pemujaan disesuaikan dengan desa kala patra. Itu yang menyebabkan tepat disebut Bhinneka Tunggal Ika.

Sekarang diceritakan, yang berkuasa di Pulau Bali bernama Sri Ugrasena, berwibawa terkenal aman sentosa Kerajaan Bali-dwipa. Sesudah beberapa lama Sri Aji Ugrasena bertahta di istana kerajaan, akhirnya beliau wafat kembali kealam Sunya, pada tahun Saka 864/942 Masehi, beliau dicandikan di Ermadatu, habis.

Putra beliau Candrabhaya Singha Warmadewa, raja yang berkuasa, makmur dan berbudi luhur, membangun Taman Er Empul (Pura Tirta Empul) yang dapat menghidupkan kembali para dewa dahulu. Bergantilah sekarang yang menjadi Raja di istana Bali bernama Sri Candrabhaya Singha Warmadewa, beliau membangun parahyangan dan Taman Er Empul pada tahun Saka 884/962 Masehi. Air suci itu dijelaskan dapat menghidupkan kembali para dewa dahulu.

Sudah beberapa lama Maharaja Sri Candrabhaya Singha Warmadewa berkuasa, sesudah tua akhirnya beliau kembali ke alam Sunya, digantikan oleh putra beliau dengan nama Sri Dharmma Udayana Warmadewa, beliau juga menganugrahkan prasasti pada tahun Saka 911/999 Masehi. Pada saat berkuasa, selalu didampingi oleh para pendeta Siwa, Budha, Rsi, Maha Brahmana, dan lagi diiringi oleh para pengikut pilihan yang gagah perawakannya. Lagi mengangkat banyak para senapati sebagai Pakiran-kiraning Jro makabehan.

Pada saat itu beliau bertahta bertambah besar kewibawaannya karena permaisuri yang bernama Ratu Mahendradatta Gunapriya Dharmapatni. Karena sudah tua Sri Raja, beliau wafat di sungai Wka, meninggalkan tiga orang putra, diantaranya Sri Aji Erlangga, adiknya Sri Dharmawangsa Wardana Marakata Pangkaja Stana Utunggadewa, berkuasa di Bali antara tahun Saka 944/1022 Masehi. Adik terkecil bernama Sri Aji Anak Wungsu.]

PURANA BALI DWIPA

Sri Kesari Warmadewa Menurunkan Putra Sri Ugrasena, menurunkan

Putra Sri Candrabhaya Singha Warmadewa, Menurunkan putra Sri Dharma

Udayana Warmadewa, Menurunkan 3 putra, Sri Erlangga, Sri Wardana Marakata, Sri Aji Hungsu

..... Mangke tucapa punang Bali-Pulina, kahyangan-kahyangan basmi rapuh, anghing kari bebaturanya kewala. Mangke tucapa Aryya Hindu anabdab akarddi kahyangan kang sampun rusak pareng lan wong Bali-aga. Kang sinengguh murdhaning para Bhatara ika abhiseka Sri Kesari Warmadewa. Sa-sampun puput punang pura-pura kabeh, mahyun ta sira angaci, ngawit aci ring: Bu, Ka, Sinta, angaci gelar Pager-wesi ngaranya. Wus ta ngaci gelar, sikep ayuddha, ring: Sa, Ka, Landep. Tumpek Landep haranya Ring: Sa, Ka, Wariga, malar kaaci maharani Tumpek Uduh, apan sira mahyun angaci widhi mwang para dewatha kang lina ajurit, ring: Bu, Ka, Dungulan, mawasta Galungan. Pamupulan sarin tahun saking dura nagara, Makasar, Sumbawa, Sasak, mwang Blambangan, kang kawawa olih maharaja Bali. Wr, Wa, Sungsang anama Sugyan Jawa. Punang Bali-dwipa, ring Su, Ka, Sungsang anama Sugyan Bali. Punang aci Galungan ika ngawit Bu, Ka, Dungulan, Sasih ka-catur, tanggal 15, Isaka 804. Bangun Indra-bwana ikang Bali rajya, atabuhan awanti-wanti siyang latri angastiti widhi lan dewa dewatha. Gemah ripah punang nagara sawengkoning Bali rajya sapandirinya kang kapuji Bhatara Maharaja Sri Kesari Warmadewa.

Pinten warsa kala lami, apan sampun kalingsiran lina Sri Aji Bali, Isaka 837. Anak ira gumanti angraksa rajya, tan pendah kadi sang wus humoring acintya, tegeg bhaktinya ring Hyang Widhi angarchana pura purana. Sri Ugrasena Warmadewa bhisekan ira sang natha, pragiwaka subheng bumi sira anakra dhala, sutrepti punang Balidwipa. Para wiku Siwa Budha mwang Rsi lan Mpu para agama kang dating saking Yawa-dwipa lan saking Hindu, prasama anunggalan, apan sama-sama astiti ring Hyang Widhi mwang para dewa dewata, anghing anut desa kala patra. Ika matangnya kaharan Bhinekatunggal-ika, apan prasama angapti tata tentrem krtta raharjja sakala mwang niskala. Pinten dina kala lami Sri Ugrasena Warmadewa ngraksa rajya, mantuk sira ring taya apan sampun kalingsiran, Isaka 864, kang layon kapendem ring Ermadatu.

Mangke tucapa anak ira gumanti anakra dhala abhiseka Bhatara Maharaja Sri Candrabhaya Singha Warmadewa, sira awangun pura lan taman Tirttha Empul, ring Tampaksiring Isaka 882. Tirttha ika kang siddha angurip para dewa nguni kang sampun olih lina saking tiksna racun Sri Mayadanawa.

Pinten warsa kala lami Bhatara Maharaja Sri Candrabhaya Singha Warmadewa angraksa rajya, mantuk sira ring taya Isaka 913. Anak ira gumanti angraksa rajya abhiseka Bhatara Maharaja Sri Dharmma Udayana Warmadewa. Sira subaga wiryya siniwi kahalem para wiku lan para ratu prasama angalem, Sri bhupati raweh ka Jawa-dwipa. Ika matemahan sira arabi ring putri prabhu Jawa mottama, maka sutanya Sri Makutawangsa Warddhani ratu istri arabi lawan Sri Makutawangsa Warddhana, sira asuta karo stri sama hayu-hayu rupanya. Kang kantun ring Jawi aswami lawan prabhu Kadhiri, kang parab Sri Dharmmawangsa Guh Ananta Wikrama Tunggadewa. Kunang kang aswami maring Bali anama Ratu Mahindradatta Gunapriya Dharmmapatni, sira kang siniwi ring Bali-dwipa.

Tucapa Bhatara Maharaja Sri Dharmma Udhayana Warmadewa angraksa rajya pareng lan rabi mwah mawuwuh malih wibhawan ira, apan Ratu Mahindradatta Gunapriya Dharmapatni wicaksana kasubheng bumi. Wenten malih maka tabeng wijang nrpati kang kapaccharya anama Senapati Wrsabha, Senapati PanSakala, Senapati Waranasi, Senapati Tira, Senapati Dandha, Senapati Wit, Senapati Byut, Senapati kapaccharya Senapati Kuturan, Senapati Maniringin, mwang Senapati Sarbhwa. Sawelas wijya Senapatinya tumut angraksa rajya Bali pulina, sira prasama aweha bhukti labha carik. Punang Senapati Kuturan labhanya agenah ring pawatesan mangke Batwan. Sutrepti punang Bali pulina tan hana wyadi tiling manahnya agagitayan, punang para pandita Siwa Buddha lan para Rsi mwang Mpu satata akarya homa nguncaraken wedanya mwang seha humung kang swaraning genta ngastiti Hyang Widhi mwang para dewa dewatha. Tatabuhan maler maswara sadesa-desa, siyang latri, angaci ring pura-pura tan papegatan. Kadulurin kidung kakawin.

Wus alami Sri Dharmma Udhayana Warmadewa angraksa rajya, mantuk sira ring taya, Isaka 940, kang layon kapendem ring Banu Wka. Tucapa mangke kang rabi anakradhala pareng lan sutanya sira anama Sri Wardhana Marakata Pangkaja Tunggadewa, nguni sira asanak katrini kakung pwa sira, kang panuha anama Sri Hairlangghya sampun ka Jawa-dwipa; sira kaputra mantu olih prabhu mottama Yawa kang abhiseka Sri Dharmmawangsa Guh Ananta Wikrama Tunggadewa, ring Kadhiri, kadatwanya. Wawu mayusa 16 masa apan sira amijil anrsiti 913. Punang sang harihungsunya anama Sri Aji Hungsu, kantun cili pwa sira. Pinten warsa lawas ira sang kalih anakradhala Isaka 971. Sri Aji Hungsu angraksa Rajya apan sang kalih ibunya mwang kang-ira sampun humor-ing acintya. Layon sang ibu Ratu Mahindradatta Gunapriya Dharmmapatni kapendem ring bukit Bhurwan, tampek ring banuweka. Punang Layon Sri Warddhana Markata Pangkaja Tunggadewa kapendem ring Gunung Kawi Tampaksiring. Tucapa mangke Sri Aji Hungsu, angraksa rajya tan pendah kadi sang sampun lina satata bhakti ring Hyang Widhi, mwang para dewa dewata, gemah ripah punang nagara Bali pulina malih dirgghayusa sang ankradhala mwang para kula warga nagara luput tan keneng jara marana, malih balan nane tan hana acengilan, sami manut rama sasana mwah putra sasana.

(Purana Bali Dwipa, 1b-5a)

[Kini dikisahkan keadaan Pulau Bali, semua pura rusak terbakar, yang masih tertinggal hanya dasar bangunan saja. Dikisahkan para Arrya Hindu memugar dan membangun kembali semua pura yang sudah rusak bersama masyarakat Bali-Aga. Adapun yang diberi gelar awatara dewata ialah Baginda Sri Kesari Warmadewa. Sesudah selesai membangun semua pura, baginda bermaksud melaksanakan upacara. Upacara itu dimulai pada hari Rabu Kliwon Sinta, yang bermakna

Prasasti Batu Manuk Aja dikeluarkan zaman Raja Sri Candrabhayasingha W.

Saka 884

mengupacarakan benteng pertahanan, selanjutnya mengadakan untuk segala perlengkapan senjata perang yang jatuh pada hari Sabtu Kliwon Landep, selanjutnya disebut Hari Raya Tumpek Landep.

Pada hari Sabtu Kliwon Wariga, juga melaksanakan upacara yang disebut Tumpek Uduh, Baginda juga bermaksud melaksanakan upacara dewa yadnya serta upacara para dewata yang gugur di medan perang, yang jatuh pada hari Rabu Kliwon Dungulan, yang disebut Hari Raya Galungan. Pemasukan pajak hasil bumi dari luar Pulau Bali yakni, Makasar, Sumbawa, Sasak, dan Blambangan, yang dibawah kekuasaan Baginda Raja di Bali, diupacarakan pada hari Kamis Wage Sungsang yang selanjutnya disebut Hari Raya Sugian Jawa. Khusus bagi penduduk Bali-Mula upacara itu dilaksanakan pada hari Jumat Kliwon Sungsang, selanjutnya bernama Hari Raya Sugian Bali.

Adapun pelaksanaan Hari Raya Galungan bermula pada hari Rabu Kliwon Dungulan, sekitar bulan Oktober saat bulan purnama, pada tahun Saka 804/882 Masehi. Keadaan Pulau Bali bagaikan Indraloka, menyuarakan bunyi-bunyian yang tak henti-hentinya siang malam memuja Sang Hyang Widhi dan para dewata. Pulau Bali aman dan makmur sejak Maharaja Sri Kesari Warmadewa sebagai penguasa tunggal yang diberi gelar awatara Dewata.

Entah berselang beberapa tahun Baginda bertahta, karena sudah lanjut usia, Baginda Raja lalu wafat pada tahun Saka 837/915 Masehi. Selanjutnya digantikan oleh putra Baginda, tidak ubahnya seperti almahum ayahanda. Baginda teguh iman taat memuja Sang Hyang Widhi melaksanakan persembahyangan di pura. Baginda bergelar Sri Ugrasena Warmadewa, sangat bijaksana masyur di Nusantara sebagai penguasa tunggal, Pulau Bali aman dan tentram. Para pendeta Siwa, Budha, Rsi dan para ahli/mpu, yang merupakan pemuka agama yang datang dari Pulau Jawa dan dari India, semuanya sudah menyatu, karena sama-sama memuja kebesaran Sang Hyang Widhi dan para dewata. Maka itu disebut Bhinneka Tunggal Ika, karena semua menghendaki terwujudnya masyarakat tata tentram kerta raharja sekala niskala. Entah beberapa lama Sri Ugrasena sebagai penguasa tunggal, baginda lalu wafat karena sudah lanjut usia, pada tahun Saka 864/942 Masehi. Jenazah Baginda dimakamkan di Airmadatu.

Kini dikisahkan putra Baginda yang bertahta menjadi Raja bergelar Bhatara Maharaja Sri Candrabhaya Singha Warmadewa. Baginda yang membangun pura dan Taman Tirtha Empul di Tampaksiring pada tahun Saka 882/960 Masehi. Tirtha Empul itu yang berhasil menghidupkan kembali para dewata yang sudah wafat akibat terkena keganasan racun Sang Mayadanawa. Entah beberapa lama Baginda Maha Raja Sri Candrabhaya Singha Warmadewa sebagai penguasa tunggal Baginda lalu wafat pada tahun Saka 913/991 Masehi. Digantikan oleh putra Baginda menjadi raja yang bergelar Bhatara Maharaja Sri Dharmma Udhayana Warmadewa. Termasyur kebesaran Baginda sebagai penguasa tunggal, dipuji dan dihormati oleh para pendeta dan para raja, sampai ke Pulau Jawa. Maka dari itu Baginda mempersunting putri raja dari Pulau Jawa yang sangat utama, putri Sri Makuta Wangsa Wardhani raja wanita yang bersuamikan Sri Makuta Wangsa Wardhana, Baginda berputra dua orang yang berparas cantik. Yang tinggal di Jawa kawin dengan raja Kediri, yang bergelar Sri Dharmawangsa Teguh Ananta Wikrama Tunggadewa. Dan yang menikah ke Bali bergelar Ratu Mahendradatta Gunapriya Dharmapatni, Baginda yang menjadi jungjungan rakyat Bali.

Dikisahkan Baginda Maha Raja Sri Dharma Udhayana Warmadewa memerintah Pulau Bali bersama permaisuri, makin bertambah kewibawaan Baginda, oleh karena Ratu Mahendradatta Gunapriya Dharmapatni bijaksana masyur di Nusantara. Adapula yang merupakan perisai pengawal Baginda yang sudah dipercaya bernama Senapati Wrasaba, Senapati PanSakala, Senapati Waranasi, Senapati Tira, Senapati Danda, Senapati Wit, Senapati Byut, Senapati Kalabaksa, Senapati Kuturan, Senapati Maniringin, Senapati Sarbwa. Sebelas orang Senapati Baginda yang besama-sama mengatur dan mengayomi Pulau Bali, kesebelas senapati itu diberikan imbalan sawah bukti. Adapun Senapati Kuturan, sawah bukti yang dihasilinya bertempat di perbatasan daerah Batuan.

Pulau Bali aman dan sejahtera tidak ada perselisihan, semua umat menekuni nyanyian keagamaan, demikian pula para pendeta Siwa, Budha, Rsi dan para Ahli (Mpu), selalu melaksanakan api kurban (homa), mengucapkan weda mantra. Suara genta mengalun memuja kebesaran Sang Hyang Widhi serta para dewata. Demikian pula bunyi-bunyian dibunyikan siang malam di tiap-tiap desa, dalam rangka upacara dewa yadnya pada masing-masing pura tak henti-hentinya. Dilengkapi dengan kidung dan membaca lontar kekawin.

Setelah lama Sri Dharmma Udhayana Warmadewa sebagai penguasa tunggal, akhirnya Baginda wafat, pada tahun Saka 940/1018 Masehi.

Jenazah Baginda dikebumikan di Banyuweka.

Kini dikisahkan permaisuri Baginda bersama putra mahkota yang bergelar Sri Wardhana Markata Pangkaja Tunggadewa sebagai penguasa. Baginda bersaudara tiga yang ketiganya pria, yang sulung bernama Sri Hairlangga sudah ke Pulau Jawa. Baginda dijadikan anak menantu oleh Sri Dharmawangsa Teguh Ananta Wikrama Tunggadewa di kerajaan Kediri. Ketika itu Sri Hairlangga baru berusia 16 tahun, karena Baginda lahir pada tahun Saka 915/991 Masehi. Adik bungsu Baginda bernama Sri Aji Hungsu, masih dalam usia kanak-kanak. Entah beberapa tahun lamanya Baginda berdua sebagai penguasa, pada tahun Saka 971/1049 Masehi, Sri Aji Hungsu yang bertahta menjadi raja oleh karena Ibunda dan kakaknya sudah wafat. Jenazah Ratu Mahendradatta Gunapriya Dharmapatni dikebumikan di Bukit Bhurwan, dekat dengan Banyuweka. Adapun jenazah Sri Wardhana Markata Pangkaja Tunggadewa dikebumikan di Gunung Kawi daerah Tampaksiring.

Kini dikisahkan Sri Aji Hungsu yang bertahta menjadi raja, tak ubahnya seperti almarhum Ibunda, selalu sujud bakti ke hadapan Sang Hyang Widhi dan para dewata. Pulau Bali aman dan sejahtera demikian juga Raja dalam keadaan selamat dan panjang umur, serta seluruh rakyat terhindar dari segala wabah penyakit. Lagi pula rakyat Baginda tak ada yang bertikai, semua mematuhi kewajiban sebagai seorang ayah dan kewajiban sebagai seorang anak.]

Prasasti yang dikeluarkan oleh raja-raja tersebut di atas antara lain: Sukawana Saka 8o4, Bebetin Saka 818, Trunyan Saka 813, Trunyan B1 Saka 833, Gobleg Saka 836, Srokodan Saka 837, Babahan Saka 839, Sembiran Saka 844, Pengotan A1 Saka 846, Batunya Saka 855, Dausa Pura Bukit Indrakila Saka 857, Serai A1 Saka 888, Sembiran B1 Saka 873, Manukaya Saka 884, Bebetin Saka 911, Serai A2 Saka 915, Sading A Saka 923, Batur Pura Abang Saka 933, Sembiran A3 Saka 938, Batuan Saka 944, Sawan Saka 945, Kesihan Saka 945, Bwahan Saka 947, Prasasti Bangli, Pr. Kehen B, Prasasti Ujung Saka 962.

PURANA PURA PUCAK BUKIT GEDE

Sri Aji Hungsu Menurunkan 3 Putra dan Putri, Sri Sakalindu Kirana,  Sri Sura Dhipa, Sri Jayasakti.

..... Giri Antapsari kahyanganira Bhatara Pasupati, Giri Pangelengan mwang Giri Silanjana kahyangan nira Hyang Nagaloka, Giri Watukaru kahyangan nira Hyang Lumanglang. Wukit Gede kahyanganku Bhatara Siwa, Giri Padang Dawa kahyangan Bhatara Gede Sakti Ngawa Rat, Giri Pucak Kembar kahyangan nira Bhatara Gede Sakti Amurbeng Rat, Wukit Rangda kahyangan nira Bhatara Ludra, mareng Trate Bang kahyangan nira Hyang Besa Warna, Giri Mangu kahyangan nira Hyang Danawa, Giri Pucak Rsi kahyangan nira juga Hyang Pasupati, Giri Andakasa kahyangan nira Bhatara Hyang Tugu, ih kita ranak Ku, hana pawekas ingsun, ikang Wukit Gede kalawan Giri Padang Dawa mwang Pucak Kembar, ika wit sangkyeng Wukit Gede, hana supataninghulun ri wwang kabeh, mogha rikaswenia kawinangun kahyangan make lingganKu Hyang Siwa tar hana waneh, genah ikang wwang manusha anuhun pada kalawan ngku. Warnenen ripangentosing masha, ri tatwania tucapa Pulina Bangsul cinakra de Sri Aji Hungsu, sira adrewya suta katrini kwehnya, kang anama Sri Sakalindu Kirana, Shri Sura Dhipa, mwang ari apenelah Sri Jaya Sakti. Pinten warsha Shri Aji Hungsu anakradhala mantuk sira haneng taya, gumantya de ranakira apenelah Sri Sakalindu Kirana. Sira anakra watara 20 masha, manke manggala ikang linggihira, kang ari anama Shri Sura Dhipa, tar pendah kadi kakangira, malartar aswe sira anakradhala watara 15 masha, mur pwa sira mareng sunyaloka, marmania kang ari angraksa rajya abhiseka Shri Jaya Sakti, sira sring anangun tapa brata Samadhi, ngastiti Hyang Bhatara, punang wong Bali Pulina tar hana tulak ri sira sang anakradhala, hana pwa sutanira kasumbung wicaksana anama Shri Jaya Pangus, sira gumantya kang yayah kang sampun ndewata sira kweh nggawe caciren, ikang kadatwania hana mareng Balingkang

(Purana Pura Pucak Bukit Gede, hal 4b-6a)

[Gunung Antapsari kahyangan Bhatara Pasupati, Gunung Pangelengan serta Gunung Silanjana kahyangan Nagaloka, Gunung Watukaru kahyangan Hyang Lumanglang, Bukit Gede kahyangan Bhatara Siwa, Giri Padang Dawa kahyangan Bhatara Gede Sakti Ngawa Rat, Giri pucak Kembar kahyangan beliau Bhatara Gede Sakti Amurbeng Rat, Bukit Rangda kahyangan beliau Bhatara Ludra, di Trate Bang kahyangan beliau Besa Warna, Giri Mangu kahyangan beliau Hyang Danawa, Giri Pucak Rsi kahyangan beliau juga Hyang Pasupati, Gunung Andakasa kahyangan beliau Bhatara Hyang Tugu, ih kamu anak-Ku semuanya, ini adalah nasehatku, adalah Bukit Gede bersama Gunung Padang Dawa dan Pucak Kembar itu berasal dari Bukit Gede, ada sumpah dan kutukan bagi kamu semua orang, semoga untuk selanjutnya dibangun tempat suci sebagai simbol-Ku Hyang Siwa tak ada yang lain dan tempat semua orang memohon Tirtha Suci bersama pinandita.

Dikatakan setelah alih zaman, dalam ceritra yang sebenarnya, dikisahkan Pulau Bali diperintah oleh Sri Aji Hungsu, beliau mempunyai anak laki dan perempuan banyaknya, yang bernama Sri Sakalindu Kirana, Shri Sura Dhipa, dan adiknya bernama Sri Jaya Sakti. Setelah beberapa tahun Sri Aji Hungsu memerintah berpulanglah beliau ke Sunya Loka, menggantikan anaknya yang sulung bernama Sakalindu Kirana, beliau memerintah selama 20 tahun setelah itu pemerintahan oleh adiknya yang bernama Sri Sura Dhipa, tidak beda jauh dengan

GORIS,R. PRASASTI BALI, 1954

Prasasti Batu Pura Gunung Penulisan.

kakaknya, menurut lamanya beliau memerintah sekitar 15 tahun moksah beliau pergi ke sunya loka, dengan demikian adiknya yang dinobatkan menjadi Raja bernama Sri Jaya Sakti, beliau taat menjalani tapa brata Samadhi menyebah Hyang Bhatara. Begitupun rakyat Pulau Bali tidak ada yang tertindas pada masa pemerintahanya, adalah putranya yang kesohor adil bijaksana bernama Sri Jaya Pangus, yang menggantikan ayahnya yang sudah meninggal, beliau banyak meninggalkan jasa, salah satunya adalah yang ada di Balingkang.]

PURANA BALI DWIPA

Sri Aji Hungsu Menurunkan 3 Putra Putri, Ratu Sakalindu Kirana,  Sri Sura Dhipa, Sri Jaya Sakti,

Tucapa sang natha Sri Aji Hungsu sutanya katrini kwehnya, wijiling babecik, stri pwa sira anama Ratu Sakalindu Kirana, kang saking panawing karo wijya kakung, kang panuwa anama Sri Sura Dhipa, arinya apenelah Sri Jaya Sakti. Pinten warsa lawas Ira Sri Aji Hungsu anakradhala mantuk sira ring taya, apan sampun kalingsiran, kang layon kapendem ring Gunung Kawi, Isaka 999. Mangke tucapa Ratu Sakalindu Kirana kang anakradhala ring Bali-dwipa, apan sira mijiling babecik, lan sira nyukla-brahmacarya, manggala Ratu Istri ring Bali kasumbung dharma wicaksana angraksa rajya kasumbung tekeng dura Negara. Pinten dinakala lami rati istri anakradhala, sutrpti punang nagara, anghing watara 20 masa, mantuk sira ring taya Isaka 1023. Mangke manggala ikang linggih Sri Sura Dhipa anakradhala, tan pendah kadi kang-ira stri sang sampun ndewata, malar tan aswe sira anakradhala, watara 15 masa, mantuk sira maring taya, Isaka 1041, marmanya kang ari angraksa rajya abhiseka Sri Jaya Sakti, sira asering nangun tapa brata Samadhi ngastiti Hyang Widhi, mwah tan lali ring Bhatara Dewatha. Punang wong Bali Pulina tan hana atulak bhakti ring sira sang anakradhala, wus alami Sri Jaya Sakti angraksa rajya mantuk sira amor ing acintya Isaka 1072.

(Purana Bali Dwipa, hal 5a-5b).

[Dikisahkan Baginda Raja Sri Aji Hungsu berputra tiga orang, beribu keturunan bangsawan, seorang wanita bernama Ratu Sakalindhu Kirana, dua orang pria beribu orang kebanyakan (selir), yang sulung bernama Sri Suradhipa dan yang bungsu bernama Sri Jaya Sakti. Entah berapa tahun lamanya Baginda Sri Aji Hungsu bertahta, akhirnya Baginda wafat karena sudah lanjut usia, jenazah Baginda dikebumikan di Gunung Kawi, pada tahun Isaka 999/1077 Masehi. Selanjutnya dikisahkan Ratu Sakalindhu Kirana yang bertahta di Bali, karena Baginda Ratu beribu bangsawan, lagi pula Baginda Ratu tidak menikah, merupakan Ratu yang kepertama di Bali mashur menghayati dharma serta bijaksana sebagai penguasa tunggal, terkenal sampai keluar pulau.

Entah berapa lama Baginda Ratu bertahta, pulau Bali aman dan sejahtera, lebih kurang 20 tahun, Baginda Ratu lalu mangkat pada tahun Saka 1023/1101 Masehi. Selanjutnya Sri Suradhipa yang bertahta, tidak ubahnya seperti kakanda Baginda almarhum. Juga tiada lama Baginda bertahta, kira-kira 15 tahun, Baginda lalu wafat pada tahun Saka 1041/1119 Masehi. Maka itu adik Baginda bertahta bergelar Sri Jaya Sakti. Baginda sering melaksanakan tapa, brata, semadhi, memuja kehadapan Sang Hyang Widhi, juga Baginda tidak lupa memuja kepada para leluhur. Rakyat pulau Bali tidak ada yang berani menentang, setia dan bakti kehadapan Baginda Raja. Sesudah lama Sri Jaya Sakti bertahta, Baginda lalu mangkat pada tahun Saka 1072/1150 Masehi.

Prasasti-prasasti yang dikeluarkan oleh raja-raja tersebut antara lain: Prasasti Dawan Saka 975, Prasasti Trunyan Saka 971, Prasasti Bebetin Saka 972, Prasasti Sukawana Saka 976, Prasasti Blantih Saka 980, Prasasti Batunya Saka 977, Prasasti Dausa Pura Bukit Indrakila Saka 983, Prasasti Sembiran Saka

987, Prasasti Pengotan Saka 991, Prasasti Pandak Badung Saka 993, Prasasti Kelungkung C Saka 994, Prasasti Srokodan Saka 999, Prasasti Pengotan Saka 1010, Prasasti Tjampetan Saka 1071, dan lain-lain.

PIAGEM DUKUH GAMONGAN

Sri Jaya Sakti Menurunkan 5 Putra, Sri Gnijaya, Sri Maha Sidhimantra

Dewa, Sri Mahadewa Pu Withadharma, Sri Maha Kulya Kulputih,  Ratu di Yawa-Madura

..... sira Sri Gnijaya Sakti gumaweyana dharma rikang Gunung Lempuyang, iniring dening watek mpungku, sewa, sogata mwang bata mantri makabehan, sira Sri Gnijaya Sakti, jaya jayeng wiragya, silawan, punyawan, sudengcita, tarcala mapageh, anamtamaken Brahmana binwating Bangsul, de Sri Gnijaya Sakti, sira gumawya werdyaning desa-desa, makabehan, lwirning simakrama, denapageh, umaweh kaywaning rat trilokam, pinujinam, tekeng dlaha, mawirya sabalanya makabehan tan kurang kaywanan, kalawan yasa sang prabhu, tinut kang sabala, nahan pakertya nira, pura darmmah utamam, risampun dasa temwang sira anakradhala biniseka pwanakira matuha, madeg rajyakadaton, apenengeran sira Gnijaya juga, Isakawarsaning rat, ekanindrya sunyeku, risampun punang pali pali, garjita twas nira Sri Gnijaya Sakti, apan prasidha donira, amrih kasukan, nira nangun Brata mwang Samadhi, hyun nira aneher, anyujur Gunung Hyang, atemu lawan yayahnira nguni, asewaka guru guna widya, lawan pandita sewa sogata, ika matangnya, sira mengejawa Bangsul, setata nangun tapa, brata, semadhi, tegeg angatiti Widhi, mwang tan lupeng maring dewata, mangkana subal. Caritanen mangke, Sri Gnijaya wangsanak nira karwa mangaran nira, Sri Maha Sidhimantradewa, katiganya apasadnya Sri Mahadewa Pu Withadharmma, kapat mangaran nira Sri Maha Kulya Kulputih, kalimania sira ratu Yawamadura.

(Piagem Dukuh Gamongan, hal 2b-4b).

[. . . Baginda Sri Gnijaya Sakti yang membangun pertapaan suci di Gunung Lempuyang diiringi oleh para ahli (mpu), pendeta siwa, pendeta budha, juga para mentri semuanya, beliau Sri Gnijaya Sakti, seorang yang gagah berani, berbudi luhur, dermawan, berpikiran suci, teguh kokoh pendiriannya, para pendeta selalu diutamakan dan diajak dalam menata pemerintahan di Bali. Beliau Sri Gnijaya Sakti, sebagai panutan dalam pengembangan desa desa, termasuk menemui para warga, taat dan setia, oleh karena ketaatan itu ketenaran beliau sampai kebelahan tiga dunia, untuk dipuja seterusnya dimasa depan, gagah berani prajurit semuanya tidak kurang kebaikkan, dan sang prabhu selalu dituruti oleh seluruh rakyatnya, begitulah laksana Baginda, tempat suci selalu diutamakan.

Setelah 10 tahun Baginda memerintah lalu dinobatkanlah anaknya, menjadi raja bernama sama Sri Gnijaya juga, tahun Isaka 1051/1129 Masehi, setelah selesai acara penobatan, sangat bahagia hati Baginda Sri Gnijaya Sakti, karena sudah terkabulkan keinginannya, melaksanakan Brata dan Semadhi, lalu berkeinginan menuju ke Gunung Hyang mengikuti jejak ayahnya dari dahulu, meminta pelajaran yang berguna dalam kehidupan ini, juga kepada para pendeta siwa budha, dengan demikian beliau sering keluar Istana (ngajawa Bangsul), taat menjalani tapa brata semadhi dan memuja Sang Hyang Widhi, serta tidak lupa memuja para leluhur, demikianlah titik. Sekarang diceritakan, Sri Gnijaya bersanak saudara yang nomor dua bernama Sri Maha Sidhimatradewa, yang ketiga bernama Sri Mahadewa Pu Withadharma yang keempat bernama Sri Maha Kulya Kulputih, yang kelima menjadi Ratu di Jawa Madura.]

PRASASTI PURA PUSEH SADING

Sri Maharaja Jaya Sakti Menurunkan 5 Putra, Sri Gnijaya, Sanghyang

Sidhimantra Dewa, Sri Mahadewa Mpu Withadarma, Sang Kulputih,  Ratu Jawa di Madura

..... Isaka 1072 cetramasa titi dwadasi suklapaksa, tang, ping, 12, waraning Julungpujut, irika diwasa nira Paduka Sri Maharaja Jaya Sakti umaha mana para senapati makadi rakyan apatih imingsor I tanda rakyan ri pakiran-kiran nira kahyuna lunga maring banwa ing Bangsul, kalawan stri nira akadatwana pwa sira haneng Gununggunung Adri Karang, sangkaning turuna sira apan hana pakawaning yayahnira Sanghyang Guru donia gumawyana Dharma rikang Gunung Lempuyang, maka kerahayuaning jagat Bangsul, karuhun iniringaning sewatek Mpuku, Sewa, Sogata, Bata mantri tumut irika Sang Sri Jaya Sakti kinaratwaken dening sarat tan kapingging pwa sira, rinatwaken, apan sira bawa laksana tekeng aji, tan akerwan pwa sira dening mohang murkeng cita, muang lobeng ambek rikang rat, kabretyania tuhu matowang, apan sira ratu cakrawati, apan sira ratu jayeng barata, paramarta sira . . .

Ajarakna ri hawanirang Sri Jaya Sakti kalawan bretya carania brahmam pakiran kiran sira haneng banwa Bantiran prasama gawyana ya werdyaning desa-desa makabehan. Nahan pakertya sewatek tanda bata mantrya ri Bantiran, pura dharmah utamam, lwirning tanda rakyan apatih sama prasanaking brahma nurunaken putra semadi astawa ni Sri Mahadewata Maharaja Dewa Lingganing Gunung Hyang, sanakira sri putra malawas-lawas bipraya anjujug nagareng Jawa Bangsul Banwa Bantiran tekeng Pura Karang mantrya putraning bhatara anakira matwa Sri Gnijaya juga inaranan teher akadatwan ring warani Karang tumemwa tekeng mangke yogyanana inistis dening wang kang hana wangsania ta wekasan de ya atiti ta apan sira lwih utama puniawan silawan tan pade sudania munggwa sari rani, ping rwa anakira ngaran Sanghyang Sidhimantra Dewa, katigania Sri Mahadewa Mpu Witadharma, subaga ring rat, kapat nira Sang Kulputih, kalimania Ratu ing Yawa Madura . . .

(Prasasti Pura Puseh Sading, Kapal).

Prasasti Srokodan yang terbuat dari bahan tembaga, tahan sampai ribuan tahun.

[Pada tahun Saka 1072/1150 Masehi, bulan Hindu kesembilan, pada tanggal duabelas bulan paro terang, wuku julungpujut, pada hari itulah saatnya Sri Paduka Sri Maharaja Jayasakti, menyidangkan para senapati, terutama para rakyan mahapatih dan para Tanda Mantri di balai istana raja untuk memperbicangkan hasrat baginda Sri Maharaja Jaya Sakti bersama permaisurinda, hendak beranjangsana ke desadesa di Bali yang ada di Gunung Karang. Adapun minat baginda datang kesana, oleh karena melaksanakan tugas perentah dari ayahnda yaitu Sanghyang Guru, yang hendaknya supaya mendirikan tempat suci (pedharman) di Gunung Lempuyang, demi untuk keselamatan Negara Bali ini. Baginda diiringi oleh para pendeta Siwa maupun Buda dan para Bata mantri. Dimana baginda Sri Jaya Sakti lalu dinobatkan menjadi raja oleh rakyat Bali itu. Baginda sangat tepat dinobatkan, karena baginda sangat berpengaruh dan pandai dalam segala ilmu. Baginda tiada akan mundur menghadapi orang-orang yang durhaka. Rakyat baginda sungguh-sungguh takut dan hormat kepada baginda, karena baginda sungguh-sungguh Raja Cakrawarti dan raja yang menang dalam peperangan, sangat unggul dan sangat bijaksana. Kini diceritakan perjalanan Sri Baginda Raja Jaya Sakti bersama para Brahmana.

Setelah baginda tiba di desa Bantiran, maka serempak rakyat baginda memperluas daerah-daerahnya. Demikian tugas-tugas para Tanda Mantri baginda di luar desa Bantiran. Mereka membangun pura tempat persembahyangan dan juga Pedarman-pedarman yang sangat diutamakan. Sekalian para Tanda Mantri dan rakyan-apatih itu kesemuanya dari keturunan wangsa brahmana, menurunkan putra, berkat hasil semadi dan doa Ida Bhatara Mahadewa yang bersemayam di Gunung Hyang. Dari saat itu putra-putra baginda itu terpencar, kian kemari, pulang pergi dari Pulau Jawa ke Pulau Bali desa Bantiran sampai ke Pura Karang (Lempuyang). Adapun putra-putra Sri Maharaja yang roh kudusnya sudah disemayamkan di Gunung Hyang, sebagai berikut: putra yang tertua nama sama dengan orang tua Sri Gnijaya juga, beristana di Gunung Karang, yang kita warisi hingga dewasa ini dan yang patut dipuja oleh sekalian penduduk hingga sekarang, harus kita taat memujanya, karena mendiang sangat utama, dermawan dan sangat susila, serta kesucian baginda tiada taranya, putra yang kedua bernama Sanghyang Sidhimantra Dewa, putra yang ketiga bernama Sri Mahadewa Mpu Witadharma yang sangat terkenal di Negara, putra yang keempat bernama Sang Kulputih dan putra yang kelima Ratu di Jawa-Madura.

Prasasti-prasasti yang dikeluarkan oleh raja-raja di atas: Prasasti Campetan Saka 1071, Prasasti Manik Liu Saka 1055, Prasasti Bwahan Saka 1068, Prasasti Prasi Saka 1070, Prasasti Sading B Saka 1072, Prasasti Dausa, Prasasti Pemecutan B, Prasasti Sibang Kaja, Prasasti Depa A, Prasasti Bebandem, Prasasti Landih A, Prasasti Tampakgangsul, dan lain-lain.

PIAGEM DUKUH GAMONGAN 

DAN PURANA BALI DWIPA

Sri Gnijaya Sakti (Sri Jayasakti) Menurunkan Putra Sri Gnijaya,

Menurunkan Putra Sri Jaya Pangus, Menurunkan Dua Putra, Sri Hekajaya dan Sri Dhanadhiraja (Sri Adi Kuti Ketana)

..... de Sri Gnijaya Sakti, sira gumawya werdyaning desa-desa, makabehan, lwirning simakrama, denapageh, umaweh kaywaning rat trilokam, pinujinam, tkeng dhala, mawirya sabalanya makabehan tan kurang kaywanan, kalawan yasa sang prabhu, tinut kang sabala, nahan pakertya nira, pura dharmah utamam, risampun dasa temwang sira anakradhala biniseka pwanakira matuha, madeg rajyakadaton, apenengeran sira Sri Gnijaya juga, Isakawarsaning rat, ekanindrya sunyeku . . .

(Piagem Dukuh Gamongan).

[.....Baginda Sri Gnijaya Sakti, sebagai panutan dalam pengembangan desa-desa, termasuk menemui para warga, kukuh dan taat, oleh karena ketaatan itu ketenaran beliau sampai kebelahan tiga dunia, untuk dipuja seterusnya dimasa depan, gagah berani perajurit semuanya tidak kurang kebaikan, dan perintah sang prabhu selalu dituruti oleh seluruh rakyatnya, begitulah laksana Baginda, tempat suci selalu diutamakan, setelah 10 tahun Baginda memerintah lalu dinobatkanlah putra beliau, menjadi Raja, bernama sama Sri Gnijaya juga, tahun menjadi raja Isaka 1051/1129 Masehi.....]

.....Wus alami Sri Jaya Sakti/Sri Gnijaya, angraksa rajya mantuk sira amor ing acintya, hana sutanya sawiji laki kasumbung wicaksana anama Sri Jaya Pangus, sira gumanti angraksa rajya ring Bali-dwipa, tan pendah kadi sang yayah kang sampun ndewatha. Pinten warsa Sri Jaya Pangus angraksa rajya, tan hana musuh angusak-asik Bali pulina, para pandita Siwa Sogata lan para Rsi mwang Mpu akaryya Dharmma-dharmmamwang tan acengilan, para catur-wangsa malar pada angelingi lungguh akaryya papantyan genah mabhakti ring para kawitanya, anghing tan hana lali mulanya tunggal saking Hindhu. Patunggalan agama-agama lan atunggalan catur-wangsa ika kaharan Bhineka Tunggal Ika ring Bali-dwipa, tan hana aceda-cineda malih amuji-pinuji, apan prasama amrih tata tentrem krtta raharjja. Watara 30 masa, Sri Jaya Pangus angraksa rajya mantuk sira ring taya, anak ira gumanti anakradhala, Isaka 1103.Punang layon kapendem ring patapan Dharmma-anar. Tucapa sira atinggal putra karo saking wijiling babecik, kang panua anama Sri Hekajaya, kang ari apanelah Sri Dhanadhiraja, karwa kari anom-anom, sama-sama apekik, rupanya tan pendah kadi Sang Nakula Sahadewa anurun. Mangke Sri Hekajaya angraksa rajya Bali pulina, wus apula-pali abhiseka Sri Maharaja Hekajaya. Sira tan heling angaci-aci pura-pura, lali ring acining nagara Bali pulina, lamakanna tan aswe anakradhala watara 19 masa, mantuk sira ring taya Isaka 1122, lamakanna sang ari gumanti angraksa rajya abhiseka Sri Dhanadiraja. Sira sering aweh adana punya ring para pandita Siwa Buddha Sogata lan masiha ring para de kula sagotra, anghing malar tan lingu ring acining nagara Bali pulina, lamakanna maler tan aswe sira angraksa rajya, watara 4 masa, mantuk sira ring taya Isaka 1126.

(Purana Bali Dwipa, hal. 6a-7a).

[.....Sesudah lama Sri Jaya Sakti bertahta, Baginda lalu mangkat, berputra seorang pria mashur bijaksana yang bernama Sri Jaya Pangus, Sri Jaya Pangus selanjutnya yang bertahta menjadi Raja di pulau Bali, tidak ubahnya seperti ayahnda Baginda yang sudah mangkat. Entah berapa tahun Sri Jaya Pangus bertahta, tidak ada musuh yang menyerang serta mengganggu Pulau Bali, demikian pula para Pendeta Siwa, Budha, para Rsi, para Ahli (Mpu) masing-masing membangun pura pedharman dan tidak ada yang bertikai, lagi pula sang catur wangsa, brahmana, ksatrya, wesya, sudra, sama-sama menyadari tugas dan kedudukan, membangun Panti memuja para roh leluhur, mereka tidak pernah lupa memang berasal dari satu sumber sejak dari India. Kerukunan hidup beragama dan kerukunan hidup antar catur-wangsa, brahmana, ksatrya, wesya, sudra, itu yang disebut Bhinneka Tunggal Ika di Pulau Bali, tidak ada yang saling menghina malah saling puji, karena mereka mengusahakan terwujudnya tata tentrem kerta raharja. Kira-kira 30 tahun Sri Jaya Pangus bertahta Baginda lalu mangkat dan diganti oleh putra Baginda yang bertahta tahun Saka 1103/1181 Masehi. Jenazah Baginda dimakamkan di Pertapaan Dharmma Anyar. Dikisahkan Baginda meninggalkan dua putra yang beribu bangsawan, yang sulung bernama Sri Hekajaya, adik beliau bernama Sri Dhanadhiraja, keduanya perjaka, sama-sama berwajah tampan, wajah beliau tak ubahnya seperti Sang Nakula Sahadewa.

Sri Hekajaya yang bertahta di Pulau Bali, setelah usai upacara penobatan Baginda bergelar Sri Maha Raja Hekajaya. Baginda tidak menghiraukan upacara pada semua pura dan tidak menghiraukan segala upacara di Pulau Bali, maka dari itu tidak lama Baginda bertahta, lebih kurang 19 tahun Baginda pun wafat pada tahun Saka 1122/1220 Masehi. Maka itu adik Baginda lalu bertahta bergelar Sri Dhanadhiraja, Baginda sering memberikan dana punia kepada para pendeta Siwa, Budha, juga Baginda mengasihani sanak keluarga dan masyarakat, namun Baginda juga tidak menghiraukan untuk melaksanakan upacara pada masing-masing pura dan upacara Pulau Bali, maka itu Baginda tidak lama bertahta lebih kurang 4 tahun lamanya. Baginda lalu mangkat pada tahun Saka 1126/1204 Masehi.]

Dalam prasasti nama lain dari Sri Dhanadiraja adalah Sri Adi Kuti Ketana. Hal ini terlihat jelas dalam Prasasti Bangli Pura Kehen, Tahun Isaka 1126/1204 Masehi, Bhatara Guru Adi Kuti Ketana disebut Sri Dhanadhiraja, karena raja muda ini jarang menghiraukan upacara keagamaan dan kepemerintahan, lebih banyak hidupnya melakukan berderma kepada para pendeta, fakir miskin, disamping kegiatan sosial lainnya. Sedangkan dalam Purana Bali Dwipa nama Sri Adi Kuti Ketana tidak kelihatan, dan siapa keturunannya masa kini.

Prasasti yang dikeluarkan oleh raja-raja tersebut antara lain, Prasasti Bwahan Saka 1103, Prasasti Penida Kaja Saka 1103, Prasasti Batur Pura Abang Saka 1103, Prasasti Sembiran Saka 1103, Prasasti Kediri Saka 1103, Prasasti Sukawana Saka 1103, Prasasti Selat Saka 1103, Prasasti Pengotan Saka 1103, Prasasti Batunya Saka 1103, Prasasti Landih Saka 1103, Prasasti Cempaga Saka 1103, Prasasti Sukawati Saka 1103, Prasasti Peguyangan Saka 1103, Prasasti Jagaraga Saka 1103.

PIAGEM DUKUH GAMONGAN

Sri Maha Sidhimantra Dewa Menurunkan Dua Putra,  Sri Maha Dewa Lancana dan Sri Maha Dewa Indra Cakru.

Sri Maha Sidhimantra, tojarang manke, ri sedeng mendra guna, sira asering mangejawa Bangsul, ngetutaken lampah sirang yayah nguni, angulati ikang haji aguron-guron, ring madyaning gunung Hyanging, yawa Negara, ri sampun swe jneking gunung Hyang, neher, jumujug maring gunung Katong, angwangun tapa, semadhi, sasareng lawan sira Ki Kbo Ijo, mwang atemu tangan ta sira Sri Maha Sidhimantra Dewa, lawan arin nira Ki Kbo Ijo, anurunaken putra, apesadnya sira Ki Jaya Katwang, binresihan, pinalipali, kapuja kapratista, dening rama renanira, ri sampun tugtug yuganira, sira Sri Maha Sidhimantra Dewa, neher kajagat Bangsul, jumujug maring paryangan nira Hyang Gnijaya, maring Gunung Lempuyang, amuja palikrama, ngastiti Sanghyang Iswara, angarepaken apwi Padipan, maring Kahyangan nira Hyang Gnijaya maring Gamongan, tan lingen tedun widyadari sanunggal, sakeng Kahyangan, angaturaken Bawarupa ring sira Sri Maha Sidhimatra Dewa, ri sampun atemutangan lawan sira, tanaswe matu putra rwang siki, kang panwa, apasadnya, sira Sri Maha Dewa Lancana, mwang kang ari apenelah sira Sri Maha Dewa Indracakru, Sri Sidhimantra nama nira waneh, sama nama nira lawan matwa, Sri Maha Dewa Lancana anyakradala maring banwa ing Bangsul ring yusaning bumi Isaka warsa, rasa netra nyuryaning wulan, risapamadegan nira Sri Maha Dewa Lancana, landuh ikang panegaran Bangsul, murah sandang, mwang pangan, sira sang prabu, stata astiti bhakti, ring dewa-dewa, mwang tarlupeng pitra puja, para pandita Siwa Sogata lan para Rsi, mwang Mpu, akweh akarya yadnya, mwang tan hana acengilan, tan hana singsal, prasama anuhun sajnya Sri Maha Dewa Lancana, risampun mawerdha pwa sira, metu putra sanunggal, apuspa ta sira Sri Taruna Jaya.

(Piagem Dukuh Gamongan, hal. 4b-7a)

[..... Sri Maha Sidhimantra, sekarang dikisahkan, di saat lagi jejaka, beliau sering melakukan perjalanan keluar Bali, mengikuti perjalanan ayahnda yang lalu, mencari ilmu pengetahuan suci hidup sampai dilereng gunung Hyang (dieng) di Jawa, setelah lama tinggal di gunung hyang, juga, ke gunung Katong, melaksanakan tapa, semadhi bersama dengan Ki Kbo Ijo, lalu menikahlah beliau Sri Maha Sidhimantra Dewa dengan adik Ki Kbo Ijo, melahirkan seorang putra bernama Ki Jaya Katwang, dirawat dan diajari tentang hakekat kehidupan, diupacarai dan diberkati oleh orang tua mereka, setelah cukup umurnya, beliau Sri Maha Sidhimantra Dewa, lalu balik ke jagat Bali, menuju kepertapaan Hyang Gnijaya di Gunung Lempuyang, melaksanakan pemujaan, menyembah Sanghyang Iswara, dihadapan api pemujaan, di tempat suci Hyang Gnijaya di desa Gamongan, tanpa diketahui turun Bidadari seorang diri dari Kahyangan, seolah-olah menyerahkan kecantikkannya kepada Sri Maha Sidhimantra Dewa, setelah beliau menikah, tak lama lahir dua orang putra, yang sulung bernama Sri Maha Dewa Lancana, dan adiknya yang bungsu bernama Sri Maha Dewa Indracakru, Sri Sidhimantra nama beliau, sama nama beliau dengan orang tua. Sri Maha Dewa Lancana memerintah di jagat Bali pada umur bumi tahun Isaka 1126/1204 Masehi. Pada waktu pemerintahan Sri Maha Dewa Lancana, makmur nagara Bali ini, murah sandang dan pangan, Baginda sang prabhu selalu sembah bhakti kepada para dewa, juga tak lupa memuja para leluhur, para Pendeta Siwa Budha dan para Rsi, serta para Mpu, banyak mengadakan upacara yadnya, tak ada pertikaian, tak ada yang terlupakan, bersama menjungjung kehendak Sri Maha Dewa Lancana, setelah tua lahir seorang putra bernama Sri Taruna Jaya.]

(Prasasti yang dikeluarkan oleh raja-raja tersebut yaitu: Sri Maha Dewa Lancana, Prasasti Kintamani tahun Saka 1122, Kintamani F Saka 1122, Raja Adi Kutiketana, Bangli Pura Kehen Saka 1126, Sri Taruna Jaya prasasti Srokodan

B Saka 1246, Cempaga Saka 1246, Tumbu Saka 1247)

PIAGEM DUKUH GAMONGAN

Sri Indracakru Menurunkan Dua Putra, Sri Pasung Grigis dan Sri Jaya Katong.

....prasama anuhun sajnya Sri Maha Dewa Lancana, risampun mawerdha pwa sira, metu putra sanunggal, apuspa ta sira Sri Taruna Jaya, risampun tugtug ikang kasmalan, mantuk pwa sira Sri Maha Dewa Lancana maring antralaya, wetning Sri Taruna Jaya rare pwa sira, manggala arinira, Sri Maha Dewa Indracakru anyakradhala, yusaning bumi isakawarsa, Netraning Rsi Nyuryaning Ulan, risapemadegan nira Sri Indracakru, tan madoh lawan kakanira, satru tan wani lumihat, para pandita Siwa Sogata, mwang Bhujangga sutrepti ngastiti Widhi, angaturaken yadnya, anangun tapa Samadhi, maring paryangan nira, Mal, Tegalan, mwang Subak, sutrepti angambekaken gagaduhan nira, risampun swe nira ngamong rajya kadaton, metu putra kalih diri, kang wayah apuspata Sri Pasung Grigis, kang ari apasadnyan, sira Sri Jaya Katong amupu maring Batahanyar, risampun tugtug pagosananira, sira Sri Pasung Grigis, Nyukla Bramacarya, tan adwe stri, mwang anisyanin maring Gunung Lempuyang, panugrahan, sira Hyang Sidhimantra, sira Sri Jaya Katong, amrajaya ring yusaning bumi, Isakawarsa, Asti Bhaskara Netraning Ulan, Sri Jaya Katong, amukti maring Batahanyar, angamong wadwa sira, amuter maring Batahanyar, kasung kasiwi denira Sri Jaya Katong, hanata Glungkori, ring maha meru, kapolo denira, Sri Jaya Katong maka tunggul ira, ring Barabatu, lingganira hyang wawudateng, Meru tumpang 5, hana ta kori agung, agelung tumpang lima, maka tungguling Prabhu Bali, araning Pura Gaduh, gagaduhan Prabhu Bali, Gagaduhan sira Sri Jaya Katong, maring Batahanyar, sira Sri Jaya Katong, awerdhi putra, rwang siki, kang wayah apuspata sira Sri Rigis, arinira apanengeran ira, Sri Karang Buncing, apan pametwanira Lanang stri pwa sira,.....

(Piagem Dukuh Gamongan, hal. 6b-9a)

[.....semua menjunjung jasa Sri Maha Dewa Lancana, setelah umur tua, lahir seorang putra yang bernama Sri Taruna Jaya. Ketika Sri Taruna masih bayi, wafat Sri Maha Dewa Lancana kembali ke alam sunya. Karena Sri Taruna Jaya masih kecil, memerintahlah sang adik, Baginda Sri Maha Dewa Indracakru yang menjadi pimpinan pemerintahan, umur bumi tahun Isaka 1172/1250 Masehi. Pada waktu pemerintahan Sri Indracakru, tidak beda jauh dengan kakak Baginda, musuh tak berani berhadapan.

Para pendeta Siwa Budha, dan Bhujangga dengan khusuk memuja Ida Sanghyang Widhi, dengan tulus ikhlas menghaturkan upacara, menjalankan tapa semadhi, di tempat suci Baginda, kebun, tegalan, dan subak, dengan taat memelihara tempat pemujaan Baginda. Setelah lama Baginda menjadi raja, lahir dua orang putra, yang sulung bernama Sri Pasung Grigis, adik Baginda bernama Sri Jaya Katong, bertempat tinggal di Batahanyar.

Setelah cukup umur memerintah, Sri Pasung Grigis mengikuti kehidupan nyukla brahmacarya tidak menikah, menjadi orang suci di Gunung Lempuyang, diberkati oleh Hyang Sidhimantra. Sri Jaya Katong menjadi raja patih, umur bumi, tahun Isaka 1238/1316 Masehi. Sri Jaya Katong yang dimuliakan di Batahanyar, memerintahkan rakyat Baginda, pusatnya di Batahanyar. Tempat persembahyangan Baginda Sri Jaya Katong adalah Kori Agung, tempat suci sangat luas, dibentuk oleh Sri Jaya Katong, sebagai bukti Baginda yang ada di Blahbatuh sebagai wujud atau simbol dewa sesembahan yang baru, meru tumpang lima, juga ada kori agung, berundag dan bertingkat lima, lambang kesatuan para raja Bali, namanya Pura Gaduh, tempat suci para raja Bali, tempat suci Baginda Sri Jaya Katong, terhadap Batahanyar.

Sri Jaya Katong mempunyai putra dua orang, yang sulung bernama Sri Rigis, adiknya diberi nama Sri Karang Buncing, karena beliau kelahiran laki dan perempuan.]

‘Palinggih Pangulu’

Masa kini keberadaan arca pangulu (patung kepala) terletak di halaman Pura Puseh, Desa Pakraman Blahbatuh, satu halaman dengan Gedong Puseh, Pura Batur Sari, Palinggih Pasimpangan Gaduh, disamping terdapat beberapa palinggih lainnya.

Sebelum kalahnya kerajaan Badhahulu oleh kerajaan Majapahit, Pura Puseh merupakan satu kesatuan dengan Pura Gaduh, dengan kata lain satu kori agung (pintu masuk) dengan Pura Gaduh, hal ini terlihat jelas dengan adanya palinggih gaduh berada dibelakang palinggih pangulu, sebagai bukti keterkaitan Pura Puseh kepada Pura Gaduh. Disamping teks tertulis yang dimiliki pura disebut Purana Pura Puseh Gaduh dan sekarang keberadaanya menjadi dua pura yaitu Pura Puseh dan Pura Gaduh. Pura Puseh menjadi jungjungan Desa Pakraman Blahbatuh, sedangkan Pura Gaduh masih menjadi tanggungan Warga Karang Buncing dan beberapa

Arca peninggalan Sri Jaya Katong sebagai ‘Pangulu’ Sri Kebo Iwa, di-stanakan di Pura Puseh, Blahbatuh, Gianyar.

umat Hindu sekitarnya. Disamping itu setiap pujawali di Pura Puseh pangemong selalu nunas tirta ke Pura Gaduh. Arca pangulu yang berada di halaman Pura Puseh dibentuk oleh Sri Jaya Katong sebagai penguasa Bali sekitar tahun 1316 Masehi, dengan nama kerajaan disebut Batahanyar. Dalam Piagem Dukuh Gamongan, dijelaskan, maka lingganira hyang wawudateng, tempat persembahyangan yang baru meru tumpang lima. 

Arca pangulu oleh umat Hindu sekitar kadang-kadang disebut Pangulu Ratu Gede Kebo Iwa (kepala Kebo Iwa) karena dalam Piagem Dukuh Gamongan dijelaskan, Sri Kebo Iwa diupacarai dan dibesarkan oleh sang kakek Sri Jaya Katong, sehingga sang kakek memberi julukan sama Jaya Katong kepada Kebo Iwa, karena menyamai kedigjayaan sang kakek. Secara tidak langsung arca pangulu dikaitkan dengan Kebo Iwa yang namanya terkenal sebagai benteng ketahanan kerajaan Badhahulu pada zaman Bali pertengahan.

Setelah Sri Jaya Katong, Pura Gaduh dilanjutkan pemujaannya oleh raja Bali selanjutnya, yaitu, Raja Sri Taruna Jaya alias Sri Jaya Kasunu, Raja Sri Masula-Masuli, dan Raja Sri Astasura Ratna Bumi Banten, dengan pusat pemerintahannya disebut Batahanyar

Pura Puseh merupakan situs sejarah yang mendapat perlindungan pemerintah, tentunya atas dasar penelitian para akhli dibidangnya tentang syarat peninggalan sejarah yang wajib dilindungi oleh Negara. Yang menjadi pertanyaan, mengapa hanya Pura Puseh mendapat pengakuan, sedangkan Pura Gaduh tidak mendapat perlindungan dari pemerintah? Bukankah asalnya dua pura ini dahulu namanya Pura Gaduh, sebagai gagaduhan prabhu Bali, tempat suci raja Bali.

Peninggalan sejarah yang terdapat di Pura Gaduh, berupa tujuh arca perunggu yang bermotif primitif, sebagai lambang bhatara sapta giri, tujuh gunung stana suci para dewa pada era itu, yaitu, Gunung Lempuyang, Agung, Batur, Batukaru, Andakasa, Pucak Mangu, Tulukbyu. Arca sapta giri merupakan inti peninggalan dari Pura Gaduh karena arca arca ini disimpan sangat rapat dengan pengamanan super tinggi dibandingkan dengan arca pangulu yang mendapat pengakuan dari pemerintah, sangat gampang disentuh oleh orang-orang jahil. Disamping itu juga arca sapta giri merupakan lambang pengikat persaudaraan keturunan para raja Bali lainnya, hal ini terlihat jelas dalam Piagem Dukuh Gamongan. Arca sapta giri disucikan (masiram) di hari Sugiyan Jawa duapuluh enam hari sebelum pujawali, ini menandakan tidak sembarang orang boleh melihat atau mengambil gambar arca itu. Sebagaimana umumnya pratima di pura lain, acara masucian dilakukan menjelang puncak acara. Arca-arca sapta giri sangat disucikan oleh para pangamong dan pangempon Pura Gaduh.

Setelah beralih kekuasaan, sebagai mana tertulis dalam Usana Bali, atas keinginan Sri Paduka Agung Made Jambe, dinasti Kresna Kepakisan kepada Jero Karang Dimade, treh akhir raja Bali Kuna, agar membangun Pura Batur Sari, sebagai tempat berstananya Bhatara Sri Srengga, terletak di sebelah utara Gedong Puseh, pelaksanaan upacaranya dilakukan oleh keluarga panglingsir warga Sri Karang Buncing yang ada di Blahbatuh sebagai simbol kekerabatan ke dua dinasti tersebut. Arca pangulu yang berada di Pura Puseh, Desa Pakraman Blahbatuh disucikan (masiram) setiap enam bulan sekali, tepatnya hari Minggu, wuku Pahang dan diteruskan katur pujawali, empat hari setelah masucian, yaitu hari Kamis Pahang, bersamaan dengan palinggih lain yang ada di halaman Pura Puseh.

0 komentar:

Posting Komentar

Share

Twitter Delicious Facebook Digg Stumbleupon Favorites More